Có một cảnh trong bộ phim tư liệu Manufactured Landscapes mà ông Edward Burtynsky, một nhiếp ảnh gia phong cảnh, xin được chụp cảnh hàng núi than chờ vận chuyển tại thành phố công nghiệp Thiên Tân gần thủ đô Bắc Kinh. “Dưới ống kính máy ảnh, dưới con mắt của ông, nó sẽ là một tuyệt phẩm,” trợ lý của ông Burtynsky đảm bảo với những người chủ nhà hoài nghi. Điều này hóa ra không hoàn toàn đúng. Qua ống kính, hàng đống than trông thật ảm đạm, đáng sợ. Nó không đẹp, nhưng không kém phần kinh ngạc trong sự bao la

Trước tấm ảnh này, khó có thể nghĩ Trung Quốc sẽ chịu cảnh thiếu năng lượng. Nhưng trong vài tháng gần đây, những ngọn núi đen kia đã vơi dần. Cơn khát than, nguồn năng lượng cung cấp hai phần ba sản lượng điện của Trung Quốc, đang gây ra đợt cắt điện lớn nhất trong mười năm gần đây. Và mất điện cũng đang gây hại cho tăng trưởng nước này. “Kinh tế của chúng tôi đang tăng trưởng rất nhanh,” những người Trung Quốc nói với ông Burtynsky, để bỏ qua sự u ám và bụi bặm. Nhưng câu nói này cũng không còn hoàn toàn đúng nữa.

Kinh tế Trung Quốc đang đối phó với tam hạn: không chỉ riêng cắt điện, đại dịch và suy thoái bất động sản với gốc rễ là Evergrande cũng đang làm vấn đề nghiêm trọng hơn. Số liệu công bố ngày 18/10 cho thấy tăng trưởng kinh tế đã giảm xuống mức 4.9% trong quý III. Sản xuất công nghiệp chỉ tăng 3.1% YoY trong tháng Chín, chậm hơn cả các tháng trong thời kỳ khủng hoảng tài chính toàn cầu. Một năm rưỡi sau khi đại dịch Covid bắt đầu, Trung Quốc đang ghi nhận mức tăng trưởng chậm chưa từng có.

Hãy nhìn vào khủng hoảng năng lượng trước. Nguyên nhân cho việc thiếu hụt than có thể chia thành hai loại: cấu trúc và ngẫu nhiên. Hai điều không may là lũ lụt tại hai tỉnh Hà Nam và Sơn Tây, buộc nhiều mỏ than phải đóng cửa. Hơn nữa, tại vùng Nội Mông, nơi chiếm tới một phần tư sản lượng than của Trung Quốc, một cuộc điều tra về tham nhũng đang liên quan tới một số quan chức đã chấp thuận việc mở rộng khai thác than. Tỉnh Thiểm Tây, nơi sản xuất than nhiều thứ ba, đã giảm sản lượng để giữ môi trường trong sạch cho một sự kiện thể thao trong tháng Chín có sự tham dự của chủ tịch Tập. Ngoài ra, mở rộng sản xuất cũng đã bị ngăn bởi các thanh tra an toàn, khi họ đã rà soát gần 1,000 mỏ than, sau hơn 100 tai nạn toàn quốc trong năm trước.

Nguyên nhân sâu xa của khủng hoảng than này lại là nỗ lực xanh hóa của Trung Quốc, khi than đã gây ra vô số ca tử vong do ô nhiễm không khí và đóng góp một phần lớn vào lượng khí thải carbon của nước này. Chính quyền Trung Quốc rất lưỡng lự trong việc chấp thuận các mỏ than mới, hoặc mở rộng mỏ cũ trong nhiều năm nay, vì “rõ ràng đây là nước đi ngược với mục đích ban đầu,” theo David Fishman từ công ty tư vấn năng lượng Lautau.

Khi nguồn cung khan, giá thường sẽ tăng, buộc khách hàng phải tính toán tới lượng tiêu thụ của mình. Nhưng khi giá than tăng cao, các nhà máy điện không thể chuyển chi phí này đi đâu cả. Giá điện chỉ có thể tăng hoặc giảm 10% so với một mức giá quy định. Và lượng thuế người dùng phải trả cũng dựa trên cước điện này. Một số nhà máy chỉ đóng cửa, nhất quyết không sản xuất điện mà chịu lỗ.

Đại dịch cũng là một nhân tố kìm hãm kinh tế. Một số đợt bùng phát mới, như ở Nam Kinh đã khiến chính quyền địa phương áp đặt phong tỏa nghiêm ngặt, làm giảm chi tiêu tiêu dùng, đặc biệt là ăn uống và du lịch. Theo Flight Master, một trang du lịch, các hãng hàng không chỉ hoạt động nửa công suất trong tháng Tám, và chỉ hai phần ba trong tháng Chín.

Cơn sốc cuối không còn gì khác ngoài mảng bất động sản, một đầu tàu cho kinh tế, lao động, tín dụng và lo ngại trong hàng thập kỷ nay. Các cơ quan quản lý đang cố gắng cắt giảm nhu cầu đầu cơ nhà ở và hạn chế các công ty xây nhà vay quá mức. Nỗ lực giảm thiểu rủi ro tài chính đã gây ra nhiều vấn đề. Evergrande, công ty với khoản nợ 300 tỷ USD, đã trễ hẹn trả nợ trái phiếu đô la vào ngày 24/9, và sau đó Fantasia cũng tiếp bước. Một số người mua nhà cũng bắt đầu lo lắng về việc giao tiền của mình cho các công ty, khi nhiều công ty này có thể còn không tồn tại đủ lâu để hoàn thành các dự án.

Trước tình hình này, các doanh nghiệp phát triển nhà đã khởi công số nhà ít hơn 13.5% trong tháng Chín so với cùng kỳ năm trước, và doanh số cũng giảm quanh mức vậy. Để cho thấy sự quan trọng của mảng bất động sản, Trung Quốc cũng báo cáo sản lượng xi măng và thép giảm mạnh (lần lượt giảm 13% và 14.8% YoY trong tháng Chín).

Trong một cuộc họp báo vào ngày 15/10, Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc nói rằng Evergrande là một trường hợp cá biệt trong một ngành khá ổn định. Điều này đúng ra phải trấn an thị trường, nhưng các nhà hoạch định chính sách sẽ không nhảy vào cứu ngành bất động sản đến khi có thêm một điều gì đó khiến họ đủ sợ hãi. Lo ngại của họ sẽ là điều kiện cần thiết để giảm thiểu lo ngại của các công ty xây nhà, và cả các chủ nợ.

Nhiều chuyên gia nghĩ tăng trưởng YoY của Trung Quốc sẽ còn chậm hơn nữa trong ba tháng cuối, xuống dưới 4%. Trung Quốc sẽ giữ cảnh giác trước dịch Covid, và sự suy yếu của bất động sản vẫn sẽ còn đất diễn. Nhưng một hạn ít nhất cũng sẽ yếu hơn trong phần còn lại năm nay. Các nhà máy điện đã nhận được nguồn cứu trợ muộn màng từ chính quyền. Các mảng Nội Mông đã được phép mở rộng. Cơ quan kế hoạch Trung Quốc cũng đã công bố kế hoạch bỏ giới hạn giá điện, cho phép các nhà máy điện chuyển một phần chi phí cho công ty lưới điện, và buộc khách hàng công nghiệp và thương mại chịu giá cao hơn.

Những cải cách này đã được lên kế hoạch trước từ rất lâu, nhưng phải cần đến một cuộc khủng hoảng năng lượng diện rộng mới được thực hiện. Các nhà hoạch định chính sách từng ưu tiên phương án tiếp cận từ từ, có kiểm soát, nhưng tình hình đã thay đổi khi cách nhà máy không còn sáng đèn. Trung Quốc thích vượt sông bằng cách mò đá. Khi viên đá đã chỉ ra đường, thì đến lúc phải quyết đoán.