Địa kinh tế là gì? Có thể nhiều độc giả vẫn còn lạ lẫm với khái niệm này. Không có gì ngạc nhiên: thuật ngữ này cho đến gần đây vẫn ít được sử dụng, vì dường như đi ngược lại với các chuẩn mực kinh tế hiện đại.

Nguyên nhân là vì địa kinh tế mô tả cách mà các chính phủ sử dụng các chính sách kinh tế và tài chính như những công cụ quyền lực trong các cuộc chơi chính trị. Trong phần lớn thế kỷ 20, dưới lăng kính của chủ nghĩa tự do trong kinh tế thị trường — nơi phần lớn các chuyên gia phương Tây được đào tạo — người ta tin rằng lợi ích kinh tế hợp lý sẽ chi phối mọi quyết định, chứ không phải chính trị. Theo tư duy đó, chính trị chỉ là hệ quả của kinh tế — chứ không phải ngược lại.

Nhưng niềm tin đó nay đã không còn đứng vững. Cuộc chiến thương mại do cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump phát động đã khiến nhiều nhà đầu tư bối rối, bởi nó dường như phi lý nếu xét theo tiêu chuẩn của học thuyết kinh tế tự do mới. Tuy vậy, bất kể hợp lý hay không, hành động đó phản ánh một bước ngoặt lớn: kinh tế giờ đây đã phải nhường chỗ cho các trò chơi chính trị, không chỉ ở Mỹ mà còn ở nhiều quốc gia khác.

Chính vì thế, các trường đại học như Johns Hopkins, Dartmouth, Kiel và Stanford đang mở rộng các chương trình nghiên cứu về địa kinh tế (Stanford thậm chí ứng dụng học máy để phục vụ mục tiêu này), cùng với các tổ chức như IMF, Viện Milken và Viện Atlantic. Đồng thời, Dane Alivarius, một cựu quan chức Bộ Tài chính Mỹ, cũng đang kêu gọi các công ty thành lập chức danh mới: “Giám đốc phòng địa chính trị” (Chief Geopolitics Officer – CGO), để điều hướng qua ranh giới ngày càng mờ nhạt giữa thương mại và nghệ thuật điều hành quốc gia – nơi “trọng tài” (tức chính phủ) đang thay đổi luật chơi.

Dù chưa rõ liệu khu vực tư nhân có chấp nhận đề xuất này hay không, các nhà đầu tư và lãnh đạo doanh nghiệp vẫn nên lưu ý năm điểm mấu chốt trong cuộc tranh luận về địa kinh tế hiện nay.

Thứ nhất, đây không chỉ là vấn đề xoay quanh một cá nhân (như ông Trump), mà là dấu hiệu cho thấy một bước ngoặt lớn trong tư duy kinh tế toàn cầu – tương tự những thay đổi từng diễn ra trong lịch sử. Cách đây hơn một thế kỷ, mô hình chủ nghĩa tư bản toàn cầu thời tiền Thế chiến thứ nhất bị thay thế bởi chủ nghĩa dân tộc và chính sách bảo hộ. Sau Thế chiến thứ hai, chủ nghĩa Keynes lên ngôi, rồi đến thập niên 1980, học thuyết tự do kinh tế lại chiếm ưu thế. Việc con lắc tư duy giờ đây đang đung đưa trở lại phía bảo hộ quốc gia — kèm theo một liều “chủ nghĩa Keynes quân sự” — là điều phù hợp với quy luật lịch sử, dù không ai ngờ nó lại diễn ra dưới hình thức hiện nay.

Thứ hai, một điểm quan trọng trong sự thay đổi này là chính phủ các nước không còn chỉ quan tâm đến mức độ thịnh vượng tuyệt đối của đất nước mình, mà bắt đầu chú ý đến vị thế tương đối so với các quốc gia khác. Sự khác biệt này nghe có vẻ nhỏ, nhưng lại có tác động sâu sắc. Một nghiên cứu do Aaditya Mattoo (Ngân hàng Thế giới), Michele Ruta và Robert Staiger đồng tác giả đã nhấn mạnh rằng tinh thần hợp tác thương mại sẽ sụp đổ nếu “sự cạnh tranh lấn át mọi mối bận tâm về lợi ích quốc gia”. Rhetoric của ông Trump về việc nước Mỹ “bị các đối tác lợi dụng” phản ánh sự chuyển dịch tư duy đó.

Thứ ba, động lực chính đằng sau sự cạnh tranh này chính là việc Trung Quốc đang thách thức vị thế bá chủ của Mỹ. Đây không phải là điều chưa từng thấy trong lịch sử. Nhà đầu tư huyền thoại Ray Dalio trong cuốn sách sắp ra mắt cũng nhấn mạnh rằng các xung đột kiểu này thường không thể được giải quyết nhanh chóng hay êm thấm — đặc biệt là khi có chu kỳ nợ đi kèm.

Thứ tư, khi Mỹ và Trung Quốc sử dụng chiến lược địa kinh tế, các quốc gia khác cũng buộc phải ứng phó. Ngân hàng Trung ương châu Âu đang gấp rút phát triển đồng euro kỹ thuật số; Ả Rập Saudi xây dựng hệ sinh thái công nghệ riêng; Nhật Bản sử dụng dự trữ ngoại hối như một quân bài trong đàm phán thương mại. Kết quả là công nghệ, thương mại, tài chính và cả chính sách quân sự đang hòa quyện lại với nhau — điều hiếm thấy trong thời kỳ tự do hóa kinh tế trước đây.

Thứ năm và cuối cùng, chính sách công nghiệp đang trở lại. Dưới thời Tổng thống Joe Biden, Mỹ đã bắt đầu tái áp dụng chính sách công nghiệp. Tuy nhiên, ông Trump còn muốn tiến xa hơn, đặc biệt với việc tăng thuế quan. Một cuốn sách đáng chú ý – “Chính sách Công nghiệp cho Hoa Kỳ” của hai nhà kinh tế Marc Fasteau và Ian Fletcher – được giới bảo thủ ủng hộ nồng nhiệt, không chỉ cổ súy thuế quan mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của các chính sách công nghiệp khác, lấy Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc và Đức làm hình mẫu.

Chưa rõ ông Trump sẽ áp dụng bao nhiêu nội dung từ cuốn sách này, nhưng điều đã rõ là: tại Mỹ, ngày càng có nhiều sự đồng thuận rằng chính phủ cần đóng vai trò định hướng thương mại theo lợi ích quốc gia. Điều này có khả năng khiến châu Âu cũng phải làm theo.

Tất cả điều đó chắc chắn sẽ khiến nhiều người – đặc biệt là những người trưởng thành trong thời kỳ tự do hóa kinh tế – cảm thấy lo ngại. Tuy nhiên, đừng kỳ vọng con lắc tư duy sẽ sớm quay lại vị trí cũ. Như Dan Ivascyn (Pimco) từng nhận định, ngay cả khi Mỹ ký kết thêm vài hiệp định thương mại, niềm tin của ông Trump vào thuế quan là rất sâu sắc. Thế giới sẽ phải học cách thích nghi với thời đại địa kinh tế. Chúng ta không thể chỉ mong nó biến mất.