Việt Nam, Indonesia và các quốc gia khác ở Đông Nam Á đang mắc kẹt trong làn đạn của cuộc chiến thương mại giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Bắc Kinh, khu vực này đang chịu áp lực ngày càng tăng phải kiểm soát chặt chẽ việc chuyển hướng hàng hóa Trung Quốc trong bối cảnh tiến tới đàm phán thuế quan với Mỹ.

Xuất khẩu của Trung Quốc sang khu vực này đã tăng hơn 20% trong tháng trước, bù đắp cho sự sụt giảm trong thương mại Mỹ-Trung và củng cố cáo buộc từ chính quyền Trump rằng các quốc gia ở Đông Nam Á đang giúp các nhà sản xuất Trung Quốc tránh thuế trừng phạt.

Các quan chức và chuyên gia thương mại cho biết hoạt động này, được gọi là chuyển tải (trans-shipment), đã trở thành một vấn đề quan trọng trong các cuộc đàm phán với Mỹ, với việc chính quyền Trump yêu cầu các quốc gia trong khu vực phải trấn áp để được giảm nhẹ mức thuế cao vào hàng bậc nhất mà Mỹ đánh lên hàng hóa xuất khẩu của họ.

“Đông Nam Á đang chịu áp lực nhiều hơn so với các khu vực khác trên thế giới... vì việc gian lận xuất xứ,” Sharon Seah, điều phối viên của trung tâm nghiên cứu Asean tại Viện Iseas-Yusof Ishak của Singapore, cho biết.

“Mỹ cho rằng người Trung Quốc sẽ sử dụng [khu vực này] như một cửa sau để tiếp tục xuất khẩu sang thị trường Mỹ.”

Các quốc gia trong khu vực đang hy vọng có thêm các cuộc đàm phán với Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer tại cuộc họp các đặc phái viên thương mại của Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương tại Hàn Quốc tuần này, sau khi Washington và Bắc Kinh tuyên bố một thỏa thuận ngừng bắn tạm thời trong cuộc chiến thương mại của họ vào thứ Hai.

Nhiều công ty lắp ráp linh kiện sản xuất tại Trung Quốc ở các nước thứ ba tại Đông Nam Á, hoặc thêm đủ giá trị cho sản phẩm để hợp pháp thay đổi nơi xuất xứ. Tuy nhiên, một số chỉ đơn giản là dán nhãn lại sản phẩm của họ mà không thêm bất kỳ giá trị nào, một hành vi bất hợp pháp nhưng khó truy vết.

Việt Nam đã chịu sự giám sát gắt gao nhất. Quốc gia này, vốn có thặng dư thương mại lớn thứ ba với Mỹ sau Trung Quốc và Mexico, nước này đã trở thành một trung tâm sản xuất mới, khi sản xuất chuyển dịch khỏi Trung Quốc kể từ nhiệm kỳ đầu tiên của Trump .

Nước này đã nhiều lần bị các quan chức Mỹ nêu đích danh vì cho phép chuyển tải, và đã bị áp thuế 46% trong đòn "ngày giải phóng" của Trump vào đầu tháng 4, trước khi được hoãn 90 ngày.

Thủ tướng Phạm Minh Chính đã nói với các giám đốc điều hành doanh nghiệp Mỹ trong một cuộc gặp tuần này rằng Washington đã nhấn mạnh vấn đề chuyển tải trong các cuộc đàm phán thuế quan, theo Adam Sitkoff, giám đốc điều hành Phòng Thương mại Mỹ tại Hà Nội.

“Ưu tiên hàng đầu của phía Mỹ trong các cuộc đàm phán thương mại này dường như là vấn đề chuyển tải,” Sitkoff nói. Ông nói thêm rằng Việt Nam đã tăng cường nỗ lực trấn áp việc chuyển tải bất hợp pháp.

Kể từ tuyên bố thuế quan “đối ứng” của Trump, Indonesia, Thái Lan và Malaysia cũng đã hứa tăng cường kiểm tra chặt chẽ các lô hàng chuyển tải.

Việt Nam, Indonesia và Thái Lan đã tổ chức các cuộc đàm phán thương mại ban đầu với Mỹ và cam kết tăng cường mua hàng hóa Mỹ cũng như giảm các rào cản phi thuế quan.

Những lo ngại đó đã được nhấn mạnh vào tuần trước khi dữ liệu hải quan Trung Quốc tháng 4 cho thấy xuất khẩu của Bắc Kinh sang Đông Nam Á tăng 21%, xấp xỉ mức giảm xuất khẩu sang Mỹ.

Mức tăng mạnh nhất là tới Việt Nam, Indonesia và Thái Lan, mà các nhà phân tích cho rằng phản ánh việc các công ty Trung Quốc chuyển hàng hóa đi Mỹ thông qua các nước thứ ba.

Mặc dù Mỹ đã đồng ý giảm thuế bổ sung đối với Trung Quốc xuống khoảng 30% trong 90 ngày theo thỏa thuận được công bố trong tuần này, nhưng các mức thuế còn lại vẫn cao hơn nhiều so với mức 10% hiện đang áp dụng cho các quốc gia Đông Nam Á cho đến tháng 7.

Một quan chức cấp cao chính phủ Đông Nam Á yêu cầu giấu tên cho biết Mỹ đã nói rõ trong các cuộc đàm phán thuế quan rằng họ sẽ không chấp nhận "bất kỳ quốc gia nào ăn theo" các thỏa thuận song phương.

“Quy tắc xuất xứ là một vấn đề lớn đối với Mỹ,” quan chức này, người đang tham gia các cuộc đàm phán với Washington, nói.

Nhưng các chính phủ trong khu vực sẽ cẩn trọng tránh các động thái trực tiếp chống lại các công ty Trung Quốc vì lo sợ làm phật lòng Bắc Kinh, quan chức này cho biết thêm. Trung Quốc là đối tác thương mại và nhà đầu tư lớn nhất đối với hầu hết các quốc gia Đông Nam Á, và các quốc gia này sẽ tìm cách tránh bị buộc phải lựa chọn giữa Washington và Bắc Kinh.

Việt Nam và Indonesia đều tự hào về việc duy trì chính sách đối ngoại không liên kết với "phe" nào cả – mà Việt Nam gọi là “ngoại giao cây tre” – điều này đã cho phép họ cân bằng mối quan hệ chặt chẽ với cả Mỹ và Trung Quốc.

Nhưng một số quốc gia “buộc phải đưa ra lựa chọn”, quan chức này nói.

Seah của Iseas cho biết các quốc gia Đông Nam Á sẽ tìm cách thể hiện sự trung lập thay vì “chọn phe, nhưng khi một ngành công nghiệp cụ thể đáng được bảo vệ vì lợi ích quốc gia của họ, họ có thể sẽ phải làm vậy”.

Deborah Elms, trưởng bộ phận chính sách thương mại tại Hinrich Foundation, lưu ý rằng bất kỳ nỗ lực nào của chính quyền Trump nhằm cắt giảm sản phẩm Trung Quốc khỏi hàng hóa có nguồn gốc từ Đông Nam Á sẽ khó khăn vì chuỗi cung ứng trong khu vực cũng được tích hợp chặt chẽ.

“Nếu bạn bị yêu cầu giảm thiểu hoặc loại bỏ sản phẩm Trung Quốc, và áp dụng các quy tắc xuất xứ rất nghiêm ngặt, mọi thứ sẽ trở nên phức tạp. Các chính phủ sẽ phải thực hiện một phép tính chính trị và kinh tế,” bà nói.

“Nếu Mỹ đi theo con đường này, thì [họ] đang yêu cầu các nước này phải lựa chọn rõ ràng.”