Rõ ràng ngay từ đầu ngày 20 tháng 4, thị trường dầu đã có dấu hiệu gặp rắc rối.

Các lệnh bán điên cuồng đã được đổ vào trong đêm và bất kỳ nhà giao dịch nào kết nối với sàn Nymex sáng hôm đó đều có thể cảm nhận thấy một cuộc tắm máu đang đến gần. Đến 7 giờ sáng tại New York, giá của một hợp đồng tương lai quan trọng - WTI giao hàng tháng 5 - đã giảm 28% xuống còn 13.07 đô la một thùng.

Cách đó hàng ngàn dặm, tại một đô thị của Trung Quốc là Thâm Quyến, một thiếu nữ 26 tuổi tên Chen A'Xiang đang theo dõi các sự kiện diễn ra trên điện thoại của mình trong sự hoài nghi pha lẫn choáng váng. Vài tuần trước đó, cô và bạn trai đã đầu tư toàn bộ khoản tiết kiệm giá trị khoảng 10,000 đô la vào một sản phẩm của Bank of China có tên là Yuan You Bao, hay tên tiếng Anh là Crude Oil Treasure.

Khi màn đêm buông xuống, Chen A'Xiang chuẩn bị đánh mất tất cả. Tại 22 giờ ở Thâm Quyến - 10 giờ sáng tại New York - cô kiểm tra điện thoại lần cuối trước khi đi ngủ. Giá bây giờ là $ 11. Một nửa số tiền tiết kiệm của họ đã biến mất.

Khi cặp đôi này ngủ, sự hỗn loạn trở nên sâu sắc. Giá giảm xuống hết mức đáy mới này đến mức đáy mới khác: mức thấp nhất kể từ cuộc khủng hoảng tài chính châu Á những năm 1990, rồi mức thấp nhất kể từ cuộc khủng hoảng dầu mỏ vào những năm 1970, rồi lần đầu tiên dưới mức không.

Và sau đó, trong một khoảng thời gian 20 phút được xếp vào loại phi thường nhất trong lịch sử thị trường tài chính, giá đã xuống một mức mà ít ai có thể nghĩ ra được. Trên khắp thế giới, các hoàng tử Ả Rập Xê Út, những gã cao bồi hoang dã ở Texas và cả những tay trùm đầu sỏ của Nga trông rất kinh hoàng khi thứ hàng hóa quan trọng nhất thế giới đã khép lại ngày giao dịch với mức giá âm 37.63 đô la. Đó thực sự là số tiền bạn phải trả cho ai đó để lấy một cái thùng ra khỏi tay bạn.

Có nhiều điều để nói về bản chất của cú sụp đổ này, cũng như sự cố bán tháo chớp nhoáng vẫn chưa được hiểu đầy đủ, bao gồm cả vai trò của Crude Oil Treasure khi quỹ này tìm cách bán tháo hợp đồng tháng 5 trước khi chúng hết hạn (tình thế mà các nhà đầu tư khác cũng ở vị trí tương tự). Tuy nhiên, điều rõ ràng là ngày hôm đó đã đánh dấu đỉnh điểm của cuộc khủng hoảng tàn khốc nhất trong một thế hệ, kết quả của lực cầu cạn kiệt khi các chính phủ trên thế giới đóng cửa nền kinh tế của họ trong nỗ lực quản lý đại dịch coronavirus.

Đối với ngành dầu khí, đó là một khoảnh khắc mang tính biểu tượng nghiệt ngã: Nhiên liệu hóa thạch giúp xây dựng thế giới hiện đại, do đó được biết đến như là vàng đen, giờ đây không còn là tài sản mà là trở thành món nợ.

“Nó thực sự khó hiểu”, Keith Kelly, giám đốc điều hành của tập đoàn năng lượng Compagnie Financiere Tradition SA, một nhà môi giới hàng đầu cho biết. “Bạn có thực sự đang nhìn thấy những gì bạn nghĩ rằng bạn đang nhìn thấy? Có phải đôi mắt của bạn đang giở trò lừa đảo với bạn?”

Nỗi đau của ETF Hoa Kỳ

Mặc dù giá âm sâu của ngày thứ Hai đó gần như chỉ xảy ra ở Hoa Kỳ, và đặc biệt là chỉ xảy ra với hợp đồng WTI sắp hết hạn giao hàng tháng 5, thì thế giới vẫn cảm nhận được sóng xung kích, với hiệu ứng lan tỏa kéo giá toàn cầu xuống mức thấp nhất kể từ cuối những năm 1990.

Các traders vẫn đang cùng nhau phân tích các yếu tố dẫn đến sự sụp đổ. Và các nhà quản lý thị trường đang xem xét vấn đề, theo những nguồn tin quen thuộc với vấn đề này.

Tuy nhiên, đối với các nhà đầu tư nhỏ lẻ ở châu Á như A’Xiang, những người đặt cược nhiệt tình vào dầu, thì đó là một sự tỉnh ngộ.

Cô tỉnh dậy vào lúc 6 giờ sáng do một tin nhắn từ Bank of China thông báo với cô rằng không chỉ tiền tiết kiệm của họ đã bị mất, mà cô và bạn trai có thể đang nợ tiền ngân hàng.

“Khi chúng tôi thấy giá dầu bắt đầu lao dốc, chúng tôi đã chuẩn bị tinh thần rằng tiền của chúng tôi có thể sẽ biến mất”, cô nói. Họ đã không hiểu biết về những gì họ đang dấn thân vào. “Chúng tôi không biết gì về việc phải chú ý đến giá kỳ hạn ở nước ngoài và toàn bộ khái niệm về hợp đồng futures”.

Tổng cộng, có khoảng 3,700 nhà đầu tư nhỏ lẻ trong quỹ Crude Oil Treasure fund của Ngân hàng Bank of China. Tổng số, họ đã mất 85 triệu đô la.

Chẳng mấy chốc, vấn đề tương tự cũng xảy ra với các nhà đầu tư Mỹ, những người đã đặt cược tương tự như A'Xiang – rằng giá dầu phải tăng trở lại - bằng cách mua Quỹ United States Oil Fund, một quỹ giao dịch hoán đổi được biết đến với cái tên USO.

Quỹ USO, trong đó các nhà đầu tư đã rót 1.6 tỷ đô la vào tuần trước, thực ra đã không nắm giữ hợp đồng WTI tháng Năm vào thứ Hai. Nhưng sự tháo chạy cũng gây ra một phản ứng dây chuyền trên thị trường đã đốt cháy luôn tài khoản của các nhà đầu tư này.

Chuỗi sự kiện đã diễn ra từ hơn hai tuần trước đó, với các nền kinh tế tan vỡ vì đại dịch và nhu cầu dầu bị đình trệ: các chuyến bay đã bị hủy bỏ; ùn tắc giao thông biến mất; nhà máy dừng hoạt động.

Kịch bản giá dưới 0, ở đâu đó trên thị trường, bắt đầu được nhắc tới. Vào ngày 8 tháng Tư, CME Group Inc, công ty sở hữu sàn giao dịch dầu tương lai, đã thông báo với khách hàng rằng họ đã sẵn sàng để xử lý tình huống giá các hợp đồng năng lượng lớn xuống âm.

Cuối tuần đó, các quốc gia sản xuất do Ả Rập Saudi và Nga dẫn đầu đã thông nhất cách phản ứng trước cuộc khủng hoảng: một thỏa thuận cắt giảm sản lượng 9.7 triệu thùng mỗi ngày, chiếm 1/10 sản lượng toàn cầu. Mức đó chẳng thể nào đủ. Các nhà máy lọc dầu bắt đầu đóng cửa. Người mua hàng dầu giao ngay trong các thị trường hàng hóa vật chất đã biến mất.

Giá tương lai vẫn còn tương đối ổn định trong một thời gian.

Điều đó một phần nhờ vào những người như A’Xiang. Ở Trung Quốc, các nhà đầu tư lớn nhỏ đang đặt cược vào giá hàng hóa cao hơn, tin rằng thế giới sẽ vượt qua được virus và nhu cầu sẽ phục hồi trở lại. Các chi nhánh của Bank of China đã đăng quảng cáo trên Wechat, cho thấy hình ảnh những thùng dầu vàng với tiêu đề “Dầu thô thô rẻ hơn nước”.

Tuy nhiên, tới ngày 15 tháng 4, CME cho khách hàng thử nghiệm hệ thống của họ để chuẩn bị cho mức giá âm. “Đó là khi thị trường thực sự ý thức được rằng điều này thực sự có thể xảy ra”, Clay Davis, một lãnh đạo của Verano Energy Trading LP ở Houston nói.

“Đó là khi chiếc đập bị vỡ”, ông nói.

Giao hàng vật chất

Vào thời điểm thứ Hai ngày 20 tháng 4, hầu hết các quỹ ETF và các sản phẩm đầu tư khác - mặc dù không phải là quỹ Crude Oil Treasure - đã roll trạng thái của họ từ hợp đồng WTI giao tháng 5 sang tháng tiếp theo.

Hợp đồng tương lai được thực hiện bằng cách giao hàng vật chất và nếu bạn tình cờ giữ hợp đồng khi hợp đồng đáo hạn, bạn sẽ trở thành chủ sở hữu của 1,000 thùng dầu thô. Hiếm khi điều đó xảy ra.

Nhưng bây giờ nó xảy ra thật.

Việc giao hàng vật chất cho hợp đồng WTI diễn ra tại Cushing, Oklahoma. Khi bể chứa ở đó lấp đầy, giá trên hợp đồng đáo hạn có thể giảm mạnh và bị ngắt kết nối khỏi thị trường toàn cầu. Với nhu cầu mua biến mất, số lượng hàng tồn tại Cushing đã tăng vọt. Vào tháng 3 và tháng 4, con số này đã tăng 60% lên gần 60 triệu thùng, trên tổng công suất lưu kho 76 triệu thùng - và các nhà phân tích cho rằng phần lớn không gian còn lại đã được giữ chỗ.

Vì vậy, vào ngày thứ Hai định mệnh đó, ngày áp chót của giao dịch trong hợp đồng WTI tháng Năm, có rất ít trader có thể hoặc sẵn sàng nhận giao hàng vật chất.

Phần lớn thị trường tập trung vào giá giao nhận, được chốt vào lúc 2:30 chiều. ở New York. Các sản phẩm đầu tư, bao gồm sản phẩm giống như của Bank of China, thường tìm cách tất toán được tại giá giao nhận. Điều đó thường liên quan đến cái gọi là hợp đồng giao dịch tại thời điểm giao nhận, cho phép các nhà giao dịch dầu mua hoặc bán hợp đồng ngay trước thời điểm chốt cho dù giá chốt giao nhận là bao nhiêu.

Không có người mua

Vào buổi chiều hôm đó, với khối lượng giao dịch mỏng và người bán đông hơn người mua, các hợp đồng giao dịch tại thời điểm giao nhận nhanh chóng chuyển sang mức chiết khấu tối đa cho phép, là 10 xu mỗi thùng. Trong khoảng thời gian khoảng một giờ, từ 1:12 chiều cho đến 2:17 chiều, giao dịch của các hợp đồng này đã cạn kiệt. Không có người mua.

Kết quả là cuộc tàn sát buổi chiều hôm đó. Vào lúc 2:08 chiều, WTI chuyển sang giá âm. Và sau đó, vài phút sau, chìm xuống mức thấp nhất là âm 40.32 đô la trước khi hồi phục nhẹ vào lúc đóng cửa.

“Cơ chế giao dịch tại thời điểm giao nhận thất bại”, David Greenberg, chủ tịch của Sterling Commodities và là cựu thành viên của hội đồng quản trị tại Nymex cho biết. “Nó cho thấy sự mong manh của thị trường WTI, thanh khoản hóa ra không lớn như mọi người nghĩ.”

Giá tại thị trường vật chất của Hoa Kỳ, được thiết lập để tham chiếu đến giá giao nhận WTI, cũng giảm mạnh, với một số nhà tinh chế và công ty đường ống niêm yết giá mua cho nhà cung cấp của họ thấp đến mức âm 54 đô la một thùng.

Sản phẩm đầu tư của Bank of China đưa ra một dẫn chứng về lý do tại sao việc giá giảm xuống dưới 0 lại rất nguy hiểm. Ngân hàng đã yêu cầu các nhà đầu tư như A’Xiang nộp toàn bộ tiền cho những gì muốn mua. Điều đó có nghĩa là trạng thái của ngân hàng có vẻ không có rủi ro.

Nhưng không, nếu giá giảm xuống dưới 0, thì sẽ không đủ tiền trong tài khoản của các nhà đầu tư để bù lỗ.

Theo một người quen thuộc với vấn đề này, ngân hàng có tổng trạng thái khoảng 1.4 triệu thùng dầu, tương đương 1,400 hợp đồng. Nó buộc phải trả khoảng 400 triệu nhân dân tệ (56 triệu đô la) để tất toán các hợp đồng.

Trên khắp thế giới đầu tư, những người khác cũng phải đối mặt với những rủi ro tương tự. Các quỹ ETF có thể bị phá sản nếu giá của các hợp đồng mà họ nắm giữ xuống dưới 0. Đối mặt với khả năng đó, họ đã chuyển một lượng lớn hợp đồng nắm giữ sang các tháng giao hàng muộn hơn. Một số nhà môi giới không cho khách hàng mở trạng thái mới hợp đồng giao tháng Sáu.

Các động thái này đã dẫn đến một làn sóng bán tháo mới quét qua các thị trường dầu mỏ. Vào thứ ba, hợp đồng WTI tháng 6 đã giảm 68% xuống mức thấp chỉ 6.50 đô la. Và lần này thì ảnh hưởng không chỉ giới hạn trong các hợp đồng tại Hoa Kỳ: Hợp đồng tương lai Brent cũng lao dốc, chạm mức thấp nhất trong 20 năm là 15.98 đô la vào thứ Tư, đẩy giá dầu của Nga, Trung Đông và Tây Phi có giá tương đối xuống mức gần bằng không.

Ưu tiên hàng đầu của CFTC

Harold Hamm, chủ tịch của Continental Resources Inc., đã kêu gọi một cuộc điều tra, nói rằng sự sụt giảm nghiêm trọng trong những phút cuối cùng của Thứ Hai đã làm gia tăng sự nghi ngờ về thao túng thị trường hoặc một mô hình tính toán có lỗi.

Trong Ủy ban giao dịch hàng hóa tương lai, việc phân tích những gì xảy ra trong những phút cuối cùng của giao dịch vào ngày 20 tháng 4 đã trở thành ưu tiên hàng đầu, theo những người quen thuộc với vấn đề này. Mặc dù các đánh giá và điều tra về những gì xảy ra chỉ mới bắt đầu, cho đến nay, các quan chức hàng đầu tin rằng các động thái này có thể là kết quả của sự kết hợp của các yếu tố kinh tế và thị trường, thay vì nghi ngờ bị thao túng.

Một vấn đề mà CFTC đang tìm hiểu là liệu dữ liệu dung lượng kho trữ được đăng bởi Cơ quan Thông tin Năng lượng Hoa Kỳ phản ánh chính xác sự sẵn có của kho lưu trữ còn lại.

“Giá âm của hợp đồng tương lai WTI dường như bắt nguồn từ những thách thức cung và cầu cơ bản bên cạnh các tính năng đặc biệt của sản phẩm tương lai”, Chủ tịch của CFTC Heath Tarbert nói với Bloomberg News.

Tuy nhiên, ông nói thêm: “CFTC đang tiến hành một cuộc điều tra sâu hơn để hiểu lý do tại sao giá WTI biến động với vận tốc và cường độ như vậy, và chúng tôi sẽ tiếp tục giám sát vai trò của chúng tôi trên thị trường trong việc tạo ra sự hội tụ giữa giá giao ngay và tương lai khi đáo hạn.”

Về phần mình, CME lập luận rằng cú lao dốc hôm Thứ Hai là một minh chứng cho thị trường hoạt động hiệu quả. “Các thị trường hoạt động chính xác như cách mà nó phải xảy ra”, Giám đốc điều hành của Terry Duffy nói với CNBC. “Nếu bất kỳ tay to nào tin rằng giá phải cao hơn 0, tại sao họ không đứng ở đó và mua lấy từng thùng dầu? Câu trả lời là tại thời điểm đó, giá trị của nó đúng là phải ở mức đó.”

“Chúng ta đang chứng kiến ​​lịch sử.” Tamas Varga, một nhà phân tích tại Công ty môi giới PVM cho biết, “vì mục đích ổn định thị trường dầu mỏ, điều này không được phép xảy ra một lần nữa.”