Cuộc tấn công của Israel vào Iran mở ra giai đoạn tiếp theo của Cuộc Chiến Lớn ở Trung Đông bắt đầu từ ngày 7 tháng 10 năm 2023. Trong suốt 20 tháng qua, cuộc chiến này đã diễn ra trên nhiều mặt trận khắp khu vực và thu hút sự tham gia của các bên từ khắp nơi trên thế giới.

Chúng ta vẫn chưa biết nhiều về những gì đã xảy ra, chưa nói đến những gì sẽ xảy ra. Nhưng rõ ràng Iran đã chịu thiệt hại nghiêm trọng về lãnh đạo, năng lực quân sự và công nghiệp, và có lẽ cả chương trình hạt nhân của họ. Kết cục của cuộc xung đột này và tương lai của khu vực sẽ bị ảnh hưởng sâu sắc bởi cách Iran, trong tình trạng bị tổn thương, phản ứng lại.

Iran hiện đang đứng trước bốn lựa chọn phản ứng sau cuộc tấn công bất ngờ từ Israel, và mỗi lựa chọn đều mang theo những hệ quả sâu rộng không chỉ với riêng Tehran mà còn với toàn bộ khu vực Trung Đông.

Một khả năng được Iran cân nhắc là lựa chọn phản công một cách giới hạn nhưng vẫn mang tính răn đe – tập trung vào các đòn tấn công bằng tên lửa, máy bay không người lái hoặc các hành vi khủng bố nhằm vào Israel, đồng thời tránh va chạm trực tiếp với các căn cứ và lực lượng Mỹ trong khu vực. Mục tiêu là thể hiện sự đáp trả mà không khiến Washington có cớ can thiệp sâu hơn.

Tuy nhiên, lựa chọn này tiềm ẩn rủi ro lớn: nếu kho vũ khí còn lại của Tehran không thể xuyên thủng hệ thống phòng thủ nhiều tầng của Israel – vốn được hỗ trợ bởi các quốc gia phương Tây – thì động thái này dễ bị xem là yếu kém và không đủ sức răn đe. Ngay cả trong trường hợp Iran gây được thương vong, đòn đáp trả này khó có thể làm chùn bước Israel, khi chiến dịch quân sự hiện tại dường như mới chỉ là bước khởi đầu.

Một lựa chọn khác mang tính đối đầu hơn là Iran sẽ mở rộng quy mô trả đũa, không chỉ nhắm vào Israel mà còn tấn công các lực lượng Mỹ, căn cứ quân sự và các đồng minh thân Mỹ từ Iraq đến vùng Vịnh. Tehran cũng có thể kích hoạt mạng lưới lực lượng ủy nhiệm như Houthis ở Yemen, dân quân Shia ở Iraq và phần còn lại của Hezbollah để đẩy khu vực vào vòng xoáy bạo lực. Chiến lược này có thể giúp Iran khôi phục hình ảnh răn đe và chứng minh rằng họ vẫn có khả năng gây tổn thất nghiêm trọng.

Tuy nhiên, nó đồng thời vượt qua lằn ranh đỏ của Tổng thống Trump về việc tấn công người Mỹ, và có thể dẫn đến một cuộc chiến toàn diện với cả Israel và Mỹ — một kịch bản đầy rủi ro đối với một chế độ vốn đã bị suy yếu nặng nề.

Kịch bản nguy hiểm không kém là Iran quyết định rút khỏi Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân và tăng tốc phát triển bom nguyên tử — một nỗ lực tuyệt vọng nhằm giành lại thế răn đe sau khi các năng lực quân sự và mạng lưới lực lượng ủy nhiệm đã bị tổn thất nặng nề. Với những cơ sở hạt nhân kiên cố như Fordow còn hoạt động, Tehran có thể tin rằng sở hữu vũ khí hạt nhân là lối thoát duy nhất để bảo vệ chế độ.

Tuy nhiên, bước đi này sẽ vượt qua một lằn ranh đỏ khác của Tổng thống Trump, dẫn đến nguy cơ Mỹ can thiệp quân sự trực tiếp. Nếu điều đó xảy ra, Iran không chỉ khó đạt được mục tiêu hạt nhân mà còn có thể phải đối mặt với thất bại nặng nề trong một cuộc chiến.

Lựa chọn cuối cùng và ít đổ máu nhất dành cho Iran là quay lại bàn đàm phán, chấp nhận một thỏa thuận hạt nhân mới sau khi tiến hành một hành động trả đũa mang tính biểu tượng để giữ thể diện. Tuy nhiên, thỏa thuận này sẽ nghiêng hẳn về phía Mỹ, gần giống “phương án Libya” — tức là buộc Tehran phải từ bỏ hoàn toàn chương trình hạt nhân, thay vì chỉ đóng băng một phần như trong thỏa thuận thời Obama.

Dù đây là viễn cảnh mà giới lãnh đạo Iran vốn coi là sỉ nhục và đe dọa an ninh chế độ, lịch sử cho thấy họ từng lùi bước khi bị dồn đến chân tường — như khi chấm dứt cuộc chiến Iran-Iraq năm 1988 để tránh đối đầu trực tiếp với Mỹ. Nếu xảy ra, bước ngoặt này sẽ là một chiến thắng ngoại giao bất ngờ cho Washington, đồng thời củng cố trật tự không phổ biến vũ khí hạt nhân vốn đang bị lung lay.

Nếu Iran lựa chọn quay lại bàn đàm phán sau cuộc tấn công của Israel, đó sẽ là một bước ngoặt đầy bất ngờ: chỉ chưa đầy hai năm trước, Tehran cùng các lực lượng ủy nhiệm của mình còn ở thế thượng phong, trong khi Israel hứng chịu tổn thất nặng nề. Giờ đây, cán cân quyền lực đã đảo chiều. Một thỏa thuận hạt nhân mới — nếu đạt được — sẽ không chỉ đánh dấu chiến thắng ngoại giao bất ngờ cho Tổng thống Trump, mà còn là cú hích lớn cho hệ thống không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu vốn đang bị thách thức. Quan trọng hơn, nó sẽ là lời nhắc rằng sức mạnh quân sự, nếu được sử dụng có giới hạn và chiến lược, vẫn có thể mở đường cho các giải pháp ngoại giao bền vững.

Dù chưa có điều gì chắc chắn, và nguy cơ Trung Đông bùng nổ thành một cuộc chiến quy mô lớn trong tuần tới là hoàn toàn có thật, nhưng cũng cần nhìn nhận rằng cuộc tấn công của Israel đã đẩy Iran — một chế độ vốn coi đối đầu là bản sắc — vào thế phải lựa chọn giữa những kịch bản tồi tệ. Trong thế giằng co ấy, một cánh cửa ngoại giao dù hẹp vẫn đang mở ra, mang theo hy vọng về một lối thoát cho khu vực và thế giới. Đôi khi, chính áp lực từ sức mạnh quân sự lại có thể tạo tiền đề cho những thỏa hiệp tưởng chừng không thể xảy ra.